Kỳ quan thiên nhiên và chứng tích lịch sử hào hùng
Đồi Tức Dụp, một ngọn đồi thuộc núi Cô Tô (còn gọi là Phụng Hoàng Sơn) nằm trong dãy núi Thất Sơn hùng vĩ của tỉnh An Giang, không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp tự nhiên mà còn là một di tích lịch sử cách mạng cấp quốc gia, được công nhận vào ngày 30/04/1985. Ngọn đồi này cao 216m, có chu vi hình cánh cung dài khoảng 3km. Điều đặc biệt tạo nên sự độc đáo của Tức Dụp chính là cấu trúc thiên nhiên kỳ vĩ, bao gồm một hệ thống nhiều hang sâu, động lớn, ngõ ngách chằng chịt như mạng nhện do các tảng đá lớn, nhỏ chồng lên nhau.
Hệ thống hang động tại đồi Tức Dụp có tổng chiều dài khoảng 02 km, từng là căn cứ quân sự và nơi trú ẩn cho hàng trăm chiến sĩ trong suốt thời gian dài của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Nơi đây đã trở thành căn cứ địa cách mạng, là nơi hội họp, liên lạc, kho vũ khí, đạn dược và lương thực.
Khám phá các hang động tiêu biểu:
Hội trường C6 (hang Tư Kem/Tư Dễ): Rộng khoảng 400 m², sức chứa khoảng 100 người; do Đồng chí Tư Kem trực tiếp ở trong suốt thời gian bám trụ để hoạt động cách mạng. Năm 1960, nơi đây Trung ương dùng làm hội trường để mở lớp đào tạo cán bộ cách mạng, còn gọi là Hội trường Trần Phú. Năm 1961, tại đây thành lập Đại đội 6 của Tỉnh An Giang và là nơi để Đại đội triển khai kế hoạch chiến đấu. Do đó có tên gọi Hội trường C6.
Hang Huyện ủy Tri Tôn: Là cơ quan để Huyện ủy tổ chức các cuộc Hội nghị của Huyện ủy và các xã trong huyện để tuyên truyền, triển khai Nghị quyết của Tỉnh ủy chỉ đạo thực hiện nhiệm vụ chiến đấu chống giặc xâm lược.
Hang Huyện đội Tri Tôn (hang cơm khô): Trong những lúc không có chiến sự, du kích và bộ đội địa phương tổ chức nấu cơm, đem phơi khô, dự phòng, để khi chiến đấu không có thời gian và điều kiện để nấu cơm; lúc đó dùng cơm khô đổ nước vào cho nở ra để ăn, sống và chiến đấu; nơi đây còn là cơ quan lãnh đạo của Ban chỉ huy quân sự huyện.
Hang dân y: Là hang lúc đầu dùng để mở lớp huấn luyện cán bộ y tế, cán bộ cứu thương cho các xã trong huyện; sau đó hang này dùng làm Trường dạy thiếu sinh quân.
Hang Tỉnh ủy An Giang: Do đồng chí Tám Tráng Ủy viên Ban Chấp hành Tỉnh ủy trực tiếp ở trong suốt thời gian bám trụ để hoạt động cách mạng; hang này dùng để tập trung các huyện về đây để đồng chí Tám Tráng triển khai Nghị quyết của Trung ương cho các huyện và cũng là nơi để các đồng chí cán bộ Trung ương đến triển khai nhiệm vụ cách mạng trong từng giai đoạn.
Hang Phụ nữ (hang chị Hai Bé): Còn gọi là hang chị Hai Bé (Nguyễn Thị Bé) trực tiếp chỉ huy lực lượng phụ nữ, có nhiệm vụ vừa chăm lo cho các chiến sĩ công tác hậu cần (ăn uống, thuốc men) và làm nhiệm vụ giao liên; móc nối liên lạc với nhân dân các xã quanh Núi Tô cung cấp lương thực, thuốc men phục vụ cho quân và dân ta.
Hang Hậu cần Tỉnh đội (hang Mười Xem): Do đồng chí Mười Xem trực tiếp đảm nhận, có nhiệm vụ chuẩn bị hậu cần, lương thực, thực phẩm, vũ khí... phục vụ cán bộ, chiến sĩ chiến đấu chống giặc.
Hang Năm Kiểm: Do đồng chí Năm Kiếm cùng với các chiến sĩ quân y Huyện đội và đội trinh sát tiến đánh quân địch ở trong hang; do không nắm được tình hình của địch ở trong hang có số lượng nhiều hay ít; khi đánh vào bất ngờ bị địch phản công. Đồng chí Năm Kiếm hy sinh ngay trong hang; do đó đặt tên hang Năm Kiếm.
Hang Dồ Đá Bia (hang chiến sỹ vô danh): Là hang ghi được nhiều chiến công rất oanh liệt, nơi đây lực lượng của ta đã tiêu diệt 1 tiểu đoàn Bắc Trung Hy bảo vệ đồng chí Phó Bí Thư Tỉnh ủy an toàn.
Hang Quân y Huyện đội Tri Tôn: Là hang để cứu thương cho các chiến sỹ bị thương trong chiến đấu; do đồng chí Phượng nhân viên cứu thương, cùng các đồng chí Muôn, đồng chí Ten, đồng chí Hồng có nhiệm vụ chăm lo cho 13 thương bệnh binh. Lúc đó địch tấn công, các đồng chí chiến đấu rất anh dũng để bảo vệ thương bệnh binh; cuối cùng đồng chí Phượng, đồng chí Muôn, đồng chí Ten hy sinh; đồng chí Hồng bị thương nặng được đưa ra Miền Bắc điều trị và lập gia đình ở Miền Bắc cho đến hôm nay.
Hang đá cối 60 của Huyện Tri Tôn: Do 8 đồng chí Phụ nữ bám trụ, sử dụng cối 60 ly để chống địch càn quét của địch ở Tua Tà Men; Lực lượng Phụ nữ chiến đấu rất kiên cường, làm Trung tướng Hai sao Eskha của Mỹ bị trọng thương, sau đó địch dùng máy bay chở Trung tướng về Châu đốc để điều trị, sau 3 giờ Trung tướng Hai sao Eskha chết.
Hang Cây Mít: Là công trường, nơi tự chế vũ khí để đánh địch và là một trong những địa danh ghi đậm dấu ấn của lịch sử. Tại hang này lực lượng Tiểu đoàn 512 của tỉnh cùng với bộ đội địa phương quân của huyện và du kích 3 xã Ô Lâm, An Tức và Cô Tô chiến đấu với 1 Tiểu đoàn khăn trắng của địch gồm 800 quân. Trận đấu diễn ra rất ác liệt trong suốt 1 tuần lễ; kết quả ta tiêu diệt trên 300 tên, thu nhiều vũ khí, quân trang, quân dụng của địch.
Hố bom: Đây là chứng tích của quả bom 500kg do Mỹ sản xuất vào khoảng năm 1954-1961. Loại bom này chứa khoảng 270kg thuốc nổ bên trong và vỏ quả bom bằng hợp kim gang. Với sức công phá gây sát thương trong phạm vi tới 450m, giặc Mỹ đã dội bom xuống nơi đây nhiều loạt bom mục tiêu của chúng là phá hủy san bằng căn cứ của quân và dân ta.
Ngoài ra còn có rất nhiều hang khác như Hang tuyên huấn (là cơ quan tuyên huấn của Tỉnh ủy) và Hang Tư Kem (là hang do đồng chí Tư Kem người trực tiếp bảo vệ đồng chí Vũ Hồng Đức, Bí Thư Tỉnh ủy lúc bấy giờ để chỉ đạo cuộc kháng chiến).
Hệ thống hang động Đồi Tức Dụp không chỉ là một kiệt tác của thiên nhiên mà còn là một bảo tàng sống, một chứng nhân lịch sử, kể lại những câu chuyện về sự dũng cảm và kiên cường của quân và dân An Giang trong thời chiến. Đến đây, du khách sẽ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp tự nhiên kỳ vĩ và cảm nhận sâu sắc hơn về những giá trị lịch sử, truyền thống hào hùng của dân tộc.